Art Therapy Ιστορική εξέλιξη
Η τέχνη, στις μέρες μας, αποτελεί παράγοντα προαγωγής της ψυχικής υγείας γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα αποτελέσματα εκτεταμένων ερευνών εύρεσης νέων και αποτελεσματικών θεραπευτικών μεθόδων. Κάνοντας μία αναδρομή στην Ιστορία, θα βρούμε στοιχεία και μαρτυρίες σχετικές με την χρήση της τέχνης και των αισθητικών στοιχειών ως θεραπευτικά μέσα. Για παράδειγμα από την θρησκεία Βιβλικές αναφορές αποκαλύπτουν πως ο Δαβίδ προσπαθούσε να θεραπεύσει παίζοντας άρπα την κατάθλιψη του βασιλιά Ραούλ. Οι αρχαίοι Έλληνες (Κέλσιος, Ασκληπιάδης) υποστήριζαν ότι η μουσική και οι απαγγελίες βοηθούν στην αντιμετώπιση της μελαγχολίας.
Στην σύγχρονη εποχή και με την εμφάνιση της νοσοκομειακής περίθαλψης για τους ψυχικά πάσχοντες εμφανίστηκε η εργασιοθεραπεία ως πρακτική και θεραπευτική διαδικασία και από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα αξιοποίησης της τέχνης – κυρίως μέσα από την μουσική – θεραπευτικά[1]. Παράλληλα, αυτοί που ασχολούνταν με παιδιά με νοητικές δυσκολίες άρχισαν να αναγνωρίζουν την ανάγκη ολιστικών προσεγγίσεων στην εκπαίδευση τονίζοντας τα κίνητρα που δημιουργούνται μέσω της αξιοποίησης της τέχνης και της αισθητικής[2]. Σταδιακά πολλά ιδρύματα για ψυχικές διαταραχές, άρχισαν να συμπεριλαμβάνουν στην καθημερινή τους λειτουργία προγράμματα εργασιοθεραπείας, μερικά από τα οποία εισήγαγαν δραστηριότητες που σχετίζονταν με την αισθητική και την χειροτεχνία (Harms, 1975).
Με βάση τα παραπάνω δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η αισθητική εμπειρία αποτέλεσε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης της πειραματικής ψυχολογίας σχεδόν από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης της στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Wundt, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Leipzig, δημιούργησε το πρώτο εργαστήριο πειραματικής ψυχολογίας βασιζόμενος στις επιστημονικές έρευνες φυσιολόγων, όπως ο Fechner και ο Von Heilmholtz για την μελέτη των αισθητικών αντιδράσεων. Για παράδειγμα, ο Fechner έδειχνε σε υποκείμενα αυθεντικά έργα τέχνης ή ειδικά διαμορφωμένα σχήματα και τους ζητούσε να υποδείξουν τις προτιμήσεις τους (Crozier & Chapman 1983). Η πειραματική αυτή συνθήκη θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτέλεσε, τρόπον τινά, έναν από τους προδρόμους για την σύνδεση της καλλιτεχνικής έκφρασης των «ασθενών» με την διάγνωση της «παθολογίας» τους.
Στις αρχές του 20ου αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες απόπειρες σύνδεσης συγκεκριμένων παθολογικών καταστάσεων με τις αντίστοιχες αισθητικές εκφράσεις σε μια ευρύτερη προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης παθολογίας. Στην αρχή, διακεκριμένοι «φυτοπαθολόγοι» μεταξύ των οποίων ήταν και ο E. Kraeplin και ο E.
Bleuler χρησιμοποίησαν την ίδια την καλλιτεχνική έκφραση των «ασθενών» τους για να διαγνώσουν την παθολογία τους (Harms, 1975). Η κίνηση αυτή αποτέλεσε αφορμή για την συστηματική ανάπτυξη διαγνωστικών μεθόδων, γνωστών στις μέρες μας ως προβολικά και θεματικά τεστ, που αποτέλεσαν τόσο αντικείμενο κριτικής όσο και πηγή ενός νέου ψυχοθεραπευτικού ρεύματος, της θεραπείας μέσω τέχνης.
Στον αντίποδα της κριτικής της θεραπείας μέσω τέχνης ως ψυχολογοποιητικού μηχανισμού βρίσκονται υποστηρικτές της όπως ο Kris και ο Jung που εστιάζουν στην μετάφραση της ψυχοπαθολογίας ως δημιουργικής έκφρασης (Richman, 1977). Παρόλα αυτά, η μετάβαση από την χρήση της τέχνης ως διαγνωστικής μεθόδου στην αυτούσια ύπαρξή της ως θεραπευτική διαδικασία αποτέλεσε μια «πολυσχιδή» διαδικασία μέσα από την οποία αναδύθηκε πλήθος θεραπευτικών απόψεων και προσεγγίσεων.
[1] π.χ ο Γερμανός Reil απαίτησε να γίνονται θεατρικές παραστάσεις και κονσέρτα για τους ενοίκους του ιδρύματος που εργαζόταν.
[2] Karl Kahlbaum “Pedagogicum” institution.
Θεωρητικές καταβολές της θεραπείας μέσω τεχνών – Art Therapy
Η διαδικασία της θεραπείας μέσω των εικαστικών βασίζεται στην αναγνώριση του ότι οι πιο θεμελιώδεις σκέψεις και τα συναισθήματα του ανθρώπου, που προέρχονται από το ασυνείδητο, βρίσκουν την έκφρασή τους περισσότερο στις εικόνες παρά στις λέξεις (Naumburg,1958. Στις: Jennings & Minde,1996; Casper,1996). Έχοντας ως γνώμονα την θέση αυτή, οι θεραπευτές ενθαρρύνουν την απεικονιστική έκφραση της εσωτερικής εμπειρίας και με αυτήν της έννοια η τέχνη αναγνωρίζεται ως μια διαδικασία αυθόρμητης αναπαράστασης που αποδεσμεύει το ασυνείδητο. Αυτή η ψυχαναλυτική προσέγγιση της θεραπείας μέσω των εικαστικών προϋποθέτει ότι η αυθόρμητη τέχνη μοιάζει με τον ελεύθερο συνειρμό. Επίσης, η καλλιτεχνική δραστηριότητα φαίνεται να χρησιμοποιεί πολλά από τα σύμβολα και τους μηχανισμούς μετάθεσης, συμπύκνωσης, σχάσης κ.λπ. που ο Freud όρισε στην μελέτη του ονείρου. Η διαφορά είναι ότι μιλώντας για καλλιτεχνική δραστηριότητα αναφερόμαστε σε μία συνειδητή διαδικασία που δίνει συγκεκριμένη μορφή σε συναισθήματα συχνά ασυνείδητα. Το αντίστοιχο σε αυτήν την διαδικασία είναι να αποδώσουμε νόημα στο όνειρο, όταν ξυπνάμε ή να το κατανοήσουμε μέσω της αναλυτικής ερμηνείας.
Ο Freud υποστήριζε ότι η αισθητική εμπειρία δεν υπόκειται σε ψυχαναλυτική ερευνα και ότι η ψυχανάλυση «δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να αποσαφηνίσει την φύση του καλλιτεχνικού ταλέντου, ούτε να εξηγήσει τα μέσα με τα οποία δουλεύει ο καλλιτέχνης – την καλλιτεχνική τεχνική. (Freud, 1963. Στους: Dalley et.al., 1998). « Για τον Freud στην τέχνη το ασυνείδητο εμφανίζεται να παρέχει τεχνικές συγκάλυψης και δυνατότητες παιχνιδιού. Αργότερα ο Freud αναγνώρισε ότι κάποιες λειτουργίες του ασυνείδητου παίζουν εποικοδομητικό ρολό στη δέσμευση ενέργειας και σε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως δόμηση του εγώ. Σε καμία όμως περίπτωση δεν θεωρούσε την έκφρασή του μέσω της δημιουργίας θεραπευτική και επομένως ούτε την δημιουργική διαδικασία ως εγγενώς θεραπευτική.
Απεναντίας, ο Jung φαίνεται να διαμορφώνει μια τελείως διαφορετική άποψη για την δημιουργικότητα και την σημασία των εγγενών θεραπευτικών ιδιοτήτων της. Ο καλλιτέχνης, συχνά ασυνείδητα, επιλέγει υλικά από την εξωτερική και από την εσωτερική πραγματικότητα. Το έργο ενσωματώνει ένα συνδυασμό και των δυο και η ολοκλήρωση αυτή δίνει μία αίσθηση συμφιλίωσης και αποδέσμευσης. Συμφωνα με τον Jung «αυτό που κάνει ο θεραπευτής δεν είναι τόσο θεραπεία, όσο ανάπτυξη των δημιουργικών δυνατοτήτων που έχει μέσα του το άτομο σε λανθάνουσα κατάσταση (Jung 1963. Στους: Dalley et.al., 1998).
Η Klein ήταν η πρώτη ψυχαναλύτρια που χρησιμοποίησε το παιχνίδι στην ψυχανάλυση παιδιών. Σύμφωνα με την Klein, το παιχνίδι είναι μια άλλη δημιουργική δραστηριότητα. Αποτελεί όχι μόνο μέσο εξερεύνησης του κόσμου, αλλά μεσο συμβολικής αναπαράστασης του κόσμου. Ιδιαίτερη σημασία στη σύνδεση του παιχνιδιού με την εικαστική θεραπεία είναι ο αυθορμητισμός. «Παιχνίδι κατά παραγγελία δεν είναι παιχνίδι» με τον ίδιο τρόπο που η εικαστική θεραπεία δεν είναι καλλιτεχνική δραστηριότητα αλλά καλλιτεχνική έκφραση. Το παιχνίδι και η ζωγραφική, μόνο αν είναι αυθόρμητα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μέσω της συμβολικής δραστηριότητας και της μεταβίβασης (Dalley et.al., 1998).
Παρόμοια ο Winnicott υπήρξε πρωτοπόρος στις ιδέες του παιχνιδιού στη σχέση ανάμεσα στον ασθενή και τον θεραπευτή. «Η ψυχοθεραπεία αφορά δύο ανθρώπους που παίζουν μαζί» ενώ « μόνο στο παιχνίδι το παιδί ή ο ενήλικος είναι ελεύθερος να είναι δημιουργικός». Η θεραπευτική συνέπεια του παιχνιδιού είναι η αναζήτηση. Υπογραμμίζει την ανάγκη ύπαρξης ενός διευκολυντικού περιβάλλοντος που θα ενθαρρύνει τα άτομα να παίξουν και να εξερευνούν ποικίλα καλλιτεχνικά υλικά (Winnicott, 1971. Στους: Dalley et.al., 1998).
Ο ρόλος του θεραπευτή – Art Therapist – Δημιουργία πλαισίου έκφρασης
Ρόλος του θεραπευτή είναι να δημιουργήσει ένα ασφαλές, ενισχυτικό περιβάλλον για το κάθε μέλος της ομάδας (Williams et.al., 1976; Rogers, 1993; Jennings & Minde,1996; Rubin, 1997; Malchiodi, 1998; Kozlowska & Hanney, 2001; Moschini, 2005).
Υπάρχουν σημαντικές εσωτερικές αλλά και εξωτερικές συνθήκες στην προώθηση της δημιουργικότητας. Ο Carl Rogers ορίζει τις εσωτερικές συνθήκες ως άνοιγμα στην εμπειρία και εσωτερική εστία αξιολόγησης, ενώ τις εξωτερικές ως ψυχολογική ασφάλεια και ψυχολογική ελευθερία . Το άτομο πρεπει να νιώσει ελεύθερο να εξερευνήσει μια ποικιλία συναισθημάτων, αντιδράσεων και σχεδίων για να είναι δημιουργικό. Ένα τέτοιο περιβάλλον εξαρτάται από την άνευ όρων θετική αποδοχή, την παροχή ενός κλίματος στο οποίο η εξωτερική αξιολόγηση απουσιάζει . (Rogers, 1993; Malchiodi, 1998).
Όσον αφορά στην ψυχολογική ελευθερία, ο Rogers υποστηρίζει πως, όταν επιτρέπεται στο άτομο πλήρης ελευθερία συμβολικής έκφρασης, ενθαρρύνεται η δημιουργικότητα. Αυτή η αποδοχή παρέχει στο άτομο πλήρη ελευθερία να σκέφτεται να αισθάνεται και να είναι οτιδήποτε είναι πιο ενδόμυχο μέσα του. Αυτό υποθάλπει το «άνοιγμα» και τον παιγνιώδη και αυθόρμητο χειρισμό αντιλήψεων, εννοιών και νοημάτων, που αποτελούν μέρος της δημιουργικότητας (Rogers, 1993).
Μια τρίτη κατηγορία εξωτερικών συνθηκών που περιθάλπουν τη δημιουργικότητα είναι η παροχή διεγερτικών και προκλητικών εμπειριών. Δηλαδή, με προγραμματισμένα πειράματα ή εμπειρίες σχεδιασμένες να δοθεί στο άτομο η ευκαιρία αξιοποίησης των εικαστικών τεχνών.
Επιπλέον, ο καθορισμός ορίων και η εξασφάλιση κάποιας δομής έχουν ζωτική σημασία για τη δημιουργία ενός πλαισίου ελευθερίας (Rubin, 1997). Στη δημιουργική έκφραση η έννοια της «τάξης» διαπλέκεται στενά και άρρητα με την έννοια της «ελευθερίας», καθώς δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή τάξη χωρίς κάποια εμπειρία πραγματικής ελευθερίας (Rubin, 1997).
Τόσο ο χρόνος όσο και ο χώρος δημιουργούν το θεραπευτικό πλαίσιο (Case & Dalley, 1992;Rubin, 1997). Τα σαφώς ορισμένα όρια του χρόνου διευκολύνουν τη δημιουργία (Rubin, 1997). Κάθε ομάδα χρειάζεται μερικούς βασικούς κανόνες ώστε τα μέλη να γνωρίζουν τι αναμένεται και τι όχι (Liebmann, 2004).
Ο χώρος όπου εκτυλίσσεται η θεραπεία μέσω τέχνης δεν αποτελεί μονάχα ένα πρακτικό χώρο, που περιέχει τα μέλη της ομάδας, το θεραπευτή και τα υλικά της τέχνης, αλλά και ένα συμβολικό χώρο επίσης (Case & Dalley, 1992). Το δωμάτιο της θεραπείας μέσω τέχνης παρέχει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο ασφαλείας, μέσω των φυσικών ορίων που προστατεύουν αυτόν τον χώρο για τη χρήση του από τα μέλη της ομάδας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, υπάρχει η δυνατότητα εξερεύνησης ανησυχιών, προβλημάτων και ενοχλήσεων μέσω της χρήσης των υλικών και των σχέσεων με το θεραπευτή (Case & Dalley, 1992; Malchiodi,1998). Για την παροχή ενός ασφαλούς πλαισίου καλλιτεχνικής έκφρασης είναι απαραίτητο να υπάρχουν δυνατότητες επιλογής χώρου, ώστε κάποιος να είναι μόνος με το θεραπευτή ή μακριά από τα άλλα μέλη της ομάδας (Malchiodi,1998). Ζητήματα όπως ο φωτισμός, η θέρμανση, ένας χώρος που να παρέχει ελευθερία κίνησης, η πρόσβαση στα υλικά, τους νεροχύτες και στο νερό μέσα στο δωμάτιο, μέρη για να κάθονται και να εργάζονται τα μέλη, πρέπει όλα να ληφθούν υπόψη ώστε να μεγιστοποιηθεί η λειτουργικότητα του δωματίου για τον προγραμματισμένο του σκοπό (Case & Dalley, 1992).
Για να εξασφαλισθεί το φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον το οποίο βοηθά τον καθένα να γίνει ο εαυτός του, εκτός από το χώρο και το χρόνο, πρέπει να ληφθούν υπόψη και τα υλικά (Rubin, 1997). Πέρα από τη δημιουργική λειτουργία, τα υλικά εξυπηρετούν και άλλους σκοπούς. Παράδειγμα, μπορούν να εξυψώσουν ή να αμβλύνουν τη συναισθηματική κατάσταση του θεραπευμένου, να επηρεάσουν την ελευθερία της αυτο-έκφρασης και να παρακάμψουν τις άμυνες (Landgarten, 1999). Συνεπώς, είναι σημαντικό να λαμβάνονται προσεκτικά υπόψη το μέγεθος, η ποιότητα, η ποικιλία και οι ιδιότητες των υλικών (Casper,1996; Malchiodi, 1998; Landgarten, 1999).
Μια ταξινόμηση των εικαστικών υλικών από τα λιγότερα προς τα περισσότερο ελεγχόμενα είναι η εξής: 1) υγρός πηλός 2) νερομπογιές 3) μαλακή πλαστελίνη 4) λαδομπογιές 5) μαρκαδόροι (λεπτοί) 6)κολάζ 7) σκληρή πλαστελίνη 8) μαρκαδόροι (χοντροί) 9) ξυλομπογιές και 10) μολύβια (Landgarten, 1999).
Επιπρόσθετα, ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζει ο πελάτης τα χρώματα δίνει στο θεραπευτή ουσιώδεις λεπτομέρειες. Κάποιες φορές δε, ο θεραπευτής ζητά από τον πελάτη να δουλέψει με ένα συγκεκριμένο χρώμα ώστε να «πλοηγήσει» τη θεραπεία σε κάποια σημαντική κατεύθυνση ( Jennings & Minde, 1996). Το ίδιο συμβαίνει και με άλλα υλικά που διαφέρουν στο βαθμό δόμησης τους. Το σύνηθες είναι οι πελάτες να επιλέγουν ελεύθερα τα υλικά που θα χρησιμοποιήσουν ανάλογα με το πώς νιώθουν. Κάποιες φορές όμως ο θεραπευτής τους βγάζει από μια κατάσταση στην οποία έχουν «κολλήσει» ή τους δίνει υλικά που μπορεί να τους βοηθήσουν να φτιάξουν κάτι περισσότερο δομημένο, ώστε να μειώσουν το χάος που τους περιβάλλει (Jennings & Minde, 1996).
Στη θεραπεία μέσω εικαστικών είναι σημαντική και η ποικιλία διαφορετικών υλικών, καθώς οι διαφορετικές μυρωδιές και η διαφορετική υφή φέρνουν τους ανθρώπους σε επαφή με ένα ευρύτατο φάσμα αισθημάτων (Jennings & Minde, 1996; Casper, 1996; Rubin, 1997).
Ανεξάρτητα από τις θεωρητικές κατευθύνσεις, ο θεραπευτής παρατηρεί τον τρόπο που χρησιμοποιούνται τα υλικά καθώς και τις αντιδράσεις των υπολοίπων μελών σ’ αυτά. Οι παρατηρήσεις αυτές προσφέρουν επιπρόσθετες ενδείξεις για τις διαπροσωπικές συναλλαγές (Landgarten, 1999). Συμπερασματικά ο εικαστικός θεραπευτής πρέπει απαραιτήτως να έχει μια ολοκληρωμένη αντίληψη για τα εικαστικά υλικά και να διαθέτει μια μεγάλη «αποθήκη» από την οποία να αντλεί τόσο τα ίδια τα υλικά όσο και εμπειρίες, ώστε να βοηθά τους πελάτες να προχωρήσουν (Jennings & Minde, 1996; Malchiodi, 1998; Landgarten, 1999; Corsini, 2001).
Θεραπευτική διεργασία
Εάν ο θεραπευτής διατηρεί τον ασφαλή χώρο για τον πελάτη, τότε θα εγκαθιδρυθεί η θεραπευτική διεργασία. Με τον όρο αυτό γίνεται αναφορά σε μια αλληλουχία ενοποιητικών ενεργειών που απελευθερώνονται στον πελάτη ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής του με το θεραπευτή και τα άλλα μέλη της ομάδας (Case & Dalley, 1992). Σημαντική θέση στην κατανόηση της ομαδικής θεραπείας μέσω τέχνης καταλαμβάνουν ορισμένες διαπροσωπικές και ενδοψυχικές διεργασίες. Παρατίθενται κάποιες βασικές έννοιες.
Μεταβίβαση
Πρόκειται για μια διεργασία κατά την οποία ένα άτομο «μεταβιβάζει» προσδοκίες και συναισθήματα που προέρχονται από παιδικές εμπειρίες ή πρώιμες σχέσεις, στο θεραπευτή της ομάδας, στην ομάδα ή στο έργο τέχνης (Case & Dalley, 1992; Dalley et. al., 1998, Ringer, 2002; Liebmann, 2004).
Aντιμεταβίβαση
Η διεργασία αυτή αναφέρεται στην προσωπική συναισθηματική αντίδραση του θεραπευτή προς τα μέλη της ομάδας, την ομάδα ως σύνολο ή το έργο τέχνης, η οποία συνήθως μπορεί να αποτελεί απάντηση σε μεταβιβαστικές διεργασίες των μελών προς αυτόν (Case & Dalley, 1992; Ringer, 2002; Liebmann, 2004).
Προβολή
Πρόκειται για μια διεργασία μέσω της οποίας το άτομο μειώνει το άγχος του αποποιούμενο ασυνείδητα ένα κομμάτι του εαυτού του και φαντασιώνοντας ότι το ανεπιθύμητο συναίσθημα ή χαρακτηριστικό ανήκει σε κάποιον άλλον (Ringer, 2002). Αποδέκτης της προβολής μπορεί να είναι ένα μέλος ή ο θεραπευτής (Liebmann, 2004).
Ταύτιση
Είναι μια διεργασία κατά την οποία ένα άτομο βλέπει κάποιον άλλον ως μια παρόμοια ή ιδανική εκδοχή του εαυτού του και αλλάζει υποδειγματιζόμενος σ’ αυτές τις πτυχές. (Case & Dalley, 1992; Ringer, 2002; Liebmann, 2004). Ένα μέλος της ομάδας μπορεί να ταυτιστεί με το θεραπευτή ή με κάποιο άλλο μέλος της ομάδας (Ringer, 2002; Liebmann, 2004).
Προβλητική ταύτιση
Η διεργασία αυτή περιλαμβάνει τόσο διαδραστικά όσο και ενδοπροσωπικά στοιχεία. Ένα άτομο προβάλλει ένα κομμάτι του εαυτού του σε κάποιο άλλο άτομο και έπειτα ενεργά πιέζει το δέκτη να σκεφθεί, να αισθανθεί και να δράσει σύμφωνα με την προβολή. Τέλος, ο δέκτης συμμορφώνεται με την πίεση που του ασκείται, ώστε να εκπληρώσει τις προσδοκίες του ατόμου που προβάλλει και συμπεριφέρεται ανάλογα. Ένα περαιτέρω βήμα είναι ότι το άτομο ενδοβάλλει εκ νέου την προβολή αφού ο δέκτης την έχει επεξεργαστεί (Ringer, 2002). Μέσα σε μια ομάδα υπάρχουν πολλαπλοί «προβολείς» και πολλαπλοί «ταυτιζόμενοι» για κάθε «προβολέα» (Ringer, 2002).
Η διαδικασία που κάνει τη θεραπεία μέσω τέχνης τόσο πολύτιμη είναι η δυνατότητα αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο. Το έργο τέχνης θεωρείται αναπαράσταση του αντικειμενικού κόσμου, αλλά το άτομο που δημιουργεί το έργο προβάλλει πάνω του τμήματα του εαυτού του (Case & Dalley, 1992; Jennings & Minde, 1996; Rubin, 1997). Η θεραπεία μέσω τέχνης επιτρέπει με ένα μοναδικό τρόπο στα άτομα να απομακρυνθούν από αυτό που επεξεργάζονται (Jennings & Minde, 1996). Συνεπώς, το έργο τέχνης μεσολαβεί ανάμεσα στο ασυνείδητο και το συνειδητό, διατηρώντας και συμβολίζοντας παρελθοντικές, παροντικές και μελλοντικές πτυχές του ατόμου (Case & Dalley, 1992). Πέραν αυτού όμως γίνεται και τόπος συνάντησης ή γέφυρα ανάμεσα στο θεραπευτή και τον πελάτη. Στη θεραπεία μέσω τέχνης η εικόνα (έργο τέχνης) γίνεται συχνά ο πυρήνας μέσα από τον οποίο αναπτύσσεται και εξερευνάται η σχέση της μεταβίβασης (Case & Dalley, 1992; Jennings & Minde, 1996; Rubin, 1997; Dalley et.al., 1998).
Συνεπώς, το καλλιτεχνικό αντικείμενο μέσα στο περιβάλλον της θεραπείας αποτελεί ταυτόχρονα αντικείμενο μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης, καθώς και μια πλευρά της σχέσης μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης με το θεραπευτή. Υπό αυτή την έννοια, η μεταβίβαση στη θεραπεία μέσω τέχνης είναι μια μεταβίβαση στη μεταβίβαση. Μεταβιβάσεις συμβαίνουν και μεταξύ των μελών της ομάδας (Case & Dalley, 1992; Dalley et.al., 1998).
Σε μια ομάδα οι διεργασίες της προβολής, της ενδοβολής και της ταύτισης λαμβάνουν χώρα αρκετά διαφορετικά και κάποιες φορές τους δίνεται ο συλλογικός όρος του καθρεφτίσματος ή της καθρεφτικής αντίδρασης. Το καθρέφτισμα έχει μια θεραπευτική πτυχή μέσω του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αναγνωρίζουν κομμάτια του εαυτού τους, αφού πρώτα τα έχουν αναγνωρίσει πάνω σε άλλους (Case & Dalley, 1992).
Τα άτομα της ομάδας όχι μόνο εξερευνούν τις προσωπικές τους ιδέες σε σχέση με το έργο τους, αλλά χρησιμοποιούν το έργο των άλλων ως ερέθισμα για τις προβολές τους και τις φαντασιώσεις τους (Rubin, 1997). Όσο περνά ο καιρός, τα άτομα με ίδια ή παρόμοια προβλήματα έχουν την τάση να δημιουργούν υπο-ομάδες και να μοιράζονται τις ανησυχίες τους ρητά ή συμβολικά (Rubin, 1997). Οι φυσικές ιδιότητες του αντικειμένου προσθέτουν άλλη μια διάσταση στη θεραπεία, που δεν υπάρχει σε καμιά άλλη μορφή θεραπείας (Dalley et.al., 1998). Το έργο τέχνης είναι πάντα εκεί. Τα μέλη μπορούν να το κρατούν σε απόσταση, ωστόσο, όταν επιθυμήσουν μπορούν να επιστρέψουν σ’ αυτό και ίσως να το δουν από διαφορετική προοπτική (Jennings & Minde, 1996).
Η ερμηνεία περιλαμβάνει τη μετατροπή ασυνείδητων διεργασιών σε συνειδητές και λεκτικοποιεί την κατανόηση αυτής της διεργασίας (Case & Dalley, 1992). Οι εικόνες είναι δηλώσεις που διαθέτουν διαφορετικά στρώματα νοήματος, τα οποία μπορούν να ξεδιπλωθούν μόνο σταδιακά. Γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικό ο θεραπευτής να περιμένει, όντας δεκτικός στην επικοινωνία του μέλους της ομάδας μέσω τον σχημάτων φαντασίας, έως ότου το μέλος να είναι έτοιμο να αρχίσει να κατανοεί και να αφήσει το μήνυμα να ξεδιπλωθεί (Case & Dalley, 1992; Jennings & Minde, 1996). Η πρώιμη αποκάλυψη μπορεί να είναι καταστροφική για κάποιον και να τον ωθήσει να κατασκευάσει και άλλους μηχανισμούς άμυνας αντί να τον απελευθερώσει (Jennings & Minde, 1996; Swan-Foster et.al., 2001). Ρόλος του θεραπευτή είναι να διατηρεί μια κατά το δυνατόν ουδέτερη στάση, επιτρέποντας έτσι στα μέλη της ομάδας να προβάλουν μια μεγαλύτερη γκάμα φαντασιώσεων πάνω του (Jennings & Minde, 1996).
Art Therapy Περιήγηση στις έννοιες
Από τα τέλη της δεκαετίες του 40’ οπού εμφανίστηκε ο ορός «θεραπεία μέσω της τέχνης» έχουν δοθεί αρκετοί και διαφορετικοί μεταξύ τους ορισμοί. Στην Μεγάλη Βρετανία, ο καλλιτέχνης Adrian Hill ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο Art Therapy για να περιγράψει το θεραπευτικό αποτέλεσμα που είχε η διαδικασία κατασκευής εικόνων. Ανακάλυψε τα θεραπευτικά οφέλη του σχεδιασμού και της ζωγραφικής κατά την διάρκεια ανάρρωσης του από φυματίωση(Hill, 1948). Η προσέγγιση της τέχνης ως θεραπείας, διατυπώθηκε πιο ξεκάθαρα το 1958 από την Edith Kramer και έδινε έμφαση στο προϊόν της τέχνης, υπονοώντας ότι η ίδια η πράξη της δημιουργίας είναι θεραπευτική (Casper,1996; Jennings & Minde, 1996; Levick,2001).
Περίπου την ιδία χρονική περίοδο μια ψυχολόγος από της Η.Π.Α., η Margaret Naumburg επικεντρώθηκε στην απελευθέρωση των ασυνειδήτων διαδικασιών μέσω της αυθόρμητης δημιουργίας έργων τέχνης. (Case & Dalley, 1992; Corsini, 2001). Οι εικόνες που δημιουργούσαν οι ασθενείς και οι ερμηνείας που έδιναν σε αυτές ήταν ένα είδος μεταβιβαστικής σχέσης μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου.
Η Naumburg ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε την τέχνη μέσα στην θεραπεία.Η ζωγραφική ως ένα μέσο, ως μια τεχνική, στην υπηρεσία της θεραπευτικής διαδικασίας. Η θέση αυτή, δίνει έμφαση στην θεραπευτική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του θεραπευτή, του θεραπευόμενου διαμέσου του έργου τέχνης. Σ’ αυτήν την προσέγγιση ο θεραπευτής ενδιαφέρεται πρωτίστως για τις εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου και για την παροχή βοήθειας ώστε αυτές να επιλυθούν (Casper, 1996). Από την άλλη ο Hill χρησιμοποίησε την τέχνη σαν θεραπεία. Ουσιαστικά μέσα από την διαδικασία δημιουργίας έργων τέχνης ενδυναμώνεις τις πνευματικές σου ικανότητες απελευθερώνεις την εσωτερική σου ενέργεια, αμύνεσαι έναντι των δυσκολιών. Η προσέγγιση αυτή δίνει έμφαση στην θεραπευτική δυναμική της τεχνης
Από μια σύγχρονη οπτική, η θεραπεία μέσω της τέχνης μπορεί να οριστεί ως μια μορφή θεραπείας όπου δημιουργικές κατασκευές και αντικείμενα παίζουν έναν κεντρικό ρόλο στην ψυχοθεραπευτική σχέση που δημιουργείται μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου. Η Βρετανική εταιρία θεραπευτών μέσω τέχνης (British Association of Art Therapy) ορίζει την θεραπεία μέσω τέχνης ακολούθως:
«Η θεραπεία μέσω της τέχνης είναι η έκφραση και η αντανάκλαση στοιχείων του εαυτού μέσα από την χρήση κατάλληλων υλικών και με την συμβολή εκπαιδευμένου θεραπευτή. Τα άτομα που ζητούν θεραπεία μέσω της τέχνης δεν χρειάζεται να έχουν ιδιαίτερες ικανότητες ή εμπειρίες σχετικές με την τέχνη. Ο θεραπευτής σε ένα πρωταρχικό επίπεδο δεν ενδιαφέρεται ούτε για την αισθητική ούτε επιδιώκει να προβεί σε διαγνωστικές αξιολογήσεις των έργων των συμμετεχόντων. Ο βασικός σκοπός του είναι να ενεργοποιήσει διαδικασίες αλλαγής και ενδυνάμωσης των συμμετεχόντων διαμέσου της χρήσης διαφόρων υλικών σε ένα ασφαλές περιβάλλον». (από ΒΑΑΤ website, 2007)
Από την άλλη πλευρά, η Αμερικάνικη εταιρία θεραπευτών μέσω τέχνης (American Art Therapy Association) δίνει έναν παρεμφερή αλλά λίγο διαφοροποιημένο ορισμό:
«Η θεραπεία μέσω τέχνης ενδείκνυται για άτομα που έχουν βιώσει κάποια ασθένεια ή τραυματική εμπειρία καθώς και για άτομα που αναζητούν την προσωπική τους ανάπτυξη. Μέσα από την διαδικασία δημιουργίας και την αντανάκλαση των έργων τους τα άτομα μπορούν να διευρύνουν την επίγνωση που έχουν για τον εαυτό τους και τους άλλους καθώς και να αντιμετωπίσουν καλύτερα τα συμπτώματα, το στρες και την τραυματική τους εμπειρία. Επίσης ενδυναμώνουν τις γνωστικές τους ικανότητες και απολαμβάνουν την διαδικασία δημιουργίας κάποιου έργου». (από ΑΑΤΑ website, 2007).
Κατά παρόμοιο τρόπο η Καναδική και η Αυστραλιανή εταιρία θεραπείας μέσω της τέχνης (Canadian Art Therapy Association & Australian National Art Therapy Association) ορίζουν την θεραπεία ως εξής:
«Θεραπεία μέσω τέχνης είναι μια μορφή θεραπείας η οποία επιτρέπει την συναισθηματική έκφραση και θεραπεύει με την χρήση μη λεκτικών μέσων. Τα παιδιά, σε σύγκριση με τους ενήλικες, δεν μπορούν εύκολα να εκφραστούν λεκτικά. Από την άλλη πλευρά οι ενήλικες μπορούν πιο εύκολα να χρησιμοποιήσουν λεκτικές εκφράσεις αλλά τυγχάνει να εκλογικεύουν και να κρατούν αποστάσεις από τα συναισθήματα τους. Η θεραπεία μέσω της τέχνης εμπλέκει τα άτομα στην διαδικασία να ξεπεράσουν τις δυσκολίες της έκφρασης του εαυτού τους χρησιμοποιώντας απλά υλικά και κατασκευές. (από CATA website, 2007).
«Θεραπεία μέσω τέχνης είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας που περιλαμβάνει διάφορες αρχές και πρακτικές από τον χώρο της υγείας και της ιατρικής, και χρησιμοποιεί ποικίλα οπτικά μέσα από την τέχνη όπως το σχέδιο, τη ζωγραφική, και το κολλάζ…. Γενικά, βασίζετε σε ψυχαναλυτικές ή ψυχοδυναμικές αρχές, αλλά οι θεραπευτές είναι ελεύθεροι να επιλέξουν το θεωρητικό υπόβαθρο με το οποίο νιώθουν πιο άνετα. (από ANATA website, 2007).
Τέλος, σε ένα μελλοντικό άρθρο θα αναπτυχθούν πιο σύγχρονες μορφές τέχνης που μπορούν να αξιοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και ιδιαίτερα σε περιπτώσεις παιδιών και νέων. Όπως η δημιουργία non stop animation, video art, video clip, ταινίες μικρούς μήκους, comics, animation κ.α. Η τεχνολογία σήμερα δίνει την δυνατότητα να μπορεί ο καθένας πολύ εύκολα να αξιοποιήσει ειδικά προγράμματα επεξεργασίας εικόνας, ήχου, βίντεο, να φτιάξει ειδικά εφέ να επεξεργαστεί το υλικό του είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο. Όλα αυτά προσελκύουν τα παιδιά και τα κάνουν πολύ πιο συμμετοχικά σε μια τέτοια συνθήκη. Βέβαια χρειάζεται καλές γνώσεις τόσο των συγκεκριμένων μορφών τέχνης όσο και του τρόπου αξιοποίησης τους ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα και ουσιαστικά.
Βιβλιογραφία Art Therapy
Case, C. & Dalley, T. (1992). “The handbook of Art therapy”, Routledge Taylor & Francis Group, London.
Casper, S., E. (1996). “Art therapy: A complementary approach to existing substance abuse prevention programs”, (Ph.D) Medical College of Pennsylvania and Hahnemann University.
Corsini, R., J. (2001). “Handbook of innovative therapy” (sec. ed.), John Wiley & Sons, Inc., New York.
Crozier, W., R. & Chapman A., J. (1983). “Psychology and the arts: an historical summary”, Leonardo, Vol.16(3), p.p.163-164.
Dalley, T., Case, C., Schaverien J., Weir, F., Halliday, D., Hall, P., N. & Waller D. (1998). “Θεραπεία μέσω τέχνης: Η εικαστική προσέγγιση”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Harms, E. (1975). “The development of modern art therapy”, Leonardo, Vol.8, p.p. 241-244.
Jennings, S. & Minde, A. (1996). “Μάσκες της ψυχής: Εικαστικά και θέατρο στη θεραπεία”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Kozlowska, K. & Hanney, L. (2001). “An art therapy group for children traumatized by parental violence and separation”, Clinical Child Psychology and Psychiatry, Vol.6(1), p.p.49-78.
Landgarten, H., B. (1999). “Οικογενειακή εικαστική θεραπεία”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Liebmann, M. (2004). “Art therapy for groups: A handbook of themes and exercises” (sec. ed.), Routledge Taylor & Fancis Group, London.
Malchiodi, C., A. (1998). “Understanding children’s drawings”, Jessica Kingsley Publishers, London.
McNiff, S. (2004). “Art heals: How creativity cures the soul”, Shambhala, London.
Moschini, L., B. (2005). “Drawing the line: Art therapy with the difficult client”, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey.
Richman, J. (1977). “Art therapy and group process”, Art psychotherapy, Vol.4, p.p. 5-9.
Ringer, M., T. (2002). “Group action: The dynamics of groups in therapeutic, educational and corporate settings”, Jessica Kingsley Publishers, London.
Rogers, N. (1993). “The creative connection: Expressive arts as healing”, Science & Behavior Books, Inc., California.
Rubin, J., A. (1997). “Θεραπεύοντας παιδιά μέσα από την τέχνη: Κατανοώντας τα παιδιά και βοηθώντας τα να μεγαλώσουν μέσα από τη ζωγραφική”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Swan-Foster, N., Lawlor, M., Scott, L., Angel, D., Ruiz, C., M. & Mana, M. (2001). “Inside an art therapy group: The student perspective”, The Arts in Psychotherapy, Vol.28, p.p.161-174.
Williams, S., Tamura, A. & Rosen, D., H. (1977). “An outpatient art therapy group”, Art Psychotherapy, Vol.4, p.p.199-214.