Το πέρασμα από τον covid 19. Το υποκείμενο μεταξύ «διαφορετικών αλλά και ιδίων θέσεων ταυτόχρονα» Διαπολιτισμικότητα; (Τεχνο-)Πολιτισμός; Χρήση & Κατάχρηση Ιστορίας
Μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε στον ίδιο ποταμό δύο φορές
Ηράκλειτος (κάποτε πριν πολλά πολλά χρόνια)
Η έννοια του πολιτισμού και της ασφάλειας έρχεται στο προσκήνιο του δημόσιου λόγου, παραμερίζοντας αισθητά το λόγο περί κοινωνίας, ταυτόχρονα με την εξάπλωση και την αύξηση της σημασίας των μέσων και των τεχνολογιών της πληροφορίας,. Σε μια παράλληλη εξέλιξη, η αβίαστη και ανεμπόδιστη επικοινωνία γίνεται το ζητούμενο-έμβλημα των κοινωνιών, παραμερίζοντας το ιδεολόγημα της προόδου. Και σε ένα επίπεδο που πλαισιώνει τα παραπάνω, η παγκοσμιοποίηση των ροών (ανθρώπων, κεφαλαίου, ιδεών) παραμερίζει ενδεχομένως τη σημασία που το έθνος κράτος παραδοσιακά είχε στη ρύθμισή των πραγματικότητών τις οποίες βιώνουν και στις οποίες επενεργούν οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους. Οι παραπάνω έννοιες (τεχνο-πολιτισμός, επικοινωνία, παγκοσμιοποίηση της ασφάλειας, η φροντίδα της αυτό-φίμωσης), που ανακλούν τις πραγματικότητες και τα «θέλω» των κοινωνιών του σήμερα, είναι ο ιστός πάνω στον οποίο εγγράφεται το αίτημα για μια διαπολιτισμική πειθαρχική αρχικά με κάθε τρόπο μέχρι την εγκαθίδρυση μιας διαπολιτισμικής πειθαρχικής της ίδιας της εκπαίδευσης –τόσο ως διαδικασία όσο ως περιεχόμενο και αποτέλεσμα- , μια εκπαίδευση που να βοηθά εκείνους που ωφελούνται απ΄ αυτήν να γνωρίσουν, να καταλάβουν και να σεβαστούν το διαφορετικό από τους ίδιους και παράλληλα να συμβάλει στην προστασία των διαφορετικών από τους ίδιους.
Η διαπολιτισμική πειθαρχική της εκπαίδευσης είναι φορτισμένη λοιπόν με την επιθυμία να «μας μάθει» να συμβιώνουμε με κείνους που, μολονότι διαφορετικοί από μας, ζουν δίπλα μας, ή σχεδόν δίπλα μας ή και μαζί μας, και που παρόλο που κάνουν πράγματα όμοια ή παρόμοια με μας, ανήκουν όμως σε κόσμους διαφορετικούς, με διαφορές που έχουν σημασία. Αν στην παραπάνω πρόταση μπορεί κανείς να διαγνώσει μια αυτοϋπονόμευση, τούτο είναι γιατί θέλουμε κάπως έτσι να δηλώσουμε ότι στην προσέγγιση που προτείνουμε παρακάτω προσπαθούμε να αποφύγουμε μια σειρά φετιχισμούς: το φετιχισμό της διαφορετικότητας, των πολιτισμικών ασυμβατοτήτων, της σύγκρουσης των πολιτισμών, του χάσματος των γενεών, της δύναμης των συμπωματικών αλλά και το φετιχισμό ενός σεβασμού και μιας ανεκτικότητας δίχως περιεχόμενο και κατεύθυνση, το φετιχισμό τελικά εννοιών που τόσο δύσκολα πετυχαίνουν να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους στο να αλλάξουν μια πραγματικότητα που όντως παραμένει από πολλές απόψεις διαβρωμένη από ρατσισμό, ξενοφοβία και φόβο – φόβο της εγγύτητας και της αλλαγής, θα μπορούσαμε να πούμε. Γιατί δυστυχώς η έκταση των φαινομένων και στάσεων αυτών είναι μεγάλη και η εδραίωσή τους βαθιά, και πλήττει όχι μόνο τα δικαιώματα των ανθρώπων που υφίστανται διάκριση, αλλά και το δημιουργικό δυναμικό των ανθρώπινων σχέσεων και των κοινωνιών μας. Όμως, εδώ έχουμε την γέννηση ενός νέου παραδόξου. Η αίσθηση του ανοίκειν σε μια ομάδα, πολιτισμό, θέση σήμερα, ξαφνικά γίνεται το διαφορετικό του αύριο. Πιο βιωματικά δεν γίνεται, πιο κυριολεκτικά δεν υφίσταται, μετά το πέρασμά από θετικός σε αρνητικός έναν ιο έχεις ήδη μεταφερθεί σε μια άλλη πραγματικότητα και διάσταση, τελείως διαφορετική, αλλά ομοούσια με την προηγούμενη που ο Άλλος δεν μπορεί όσο και να θέλει να μην δεί / υποψιαστεί ότι κάτι άλλο είσαι, συμπεριφέρεσαι, κάνεις ή δεν κάνεις ή κρύβεις κτλ
Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία και ο κοινωνικός αποκλεισμός εν γένει δεν αναπτύσσονται εν κενώ ούτε φυτρώνουν σε απομονωμένα τόξα της καμπύλης των κοινωνικών πεποιθήσεων – εγγράφονται πάνω σε κοινωνικές σχέσεις που μπορεί να μη διέπονται εξ ολοκλήρου από ρατσιστικούς τόνους, πάνω σε θεσμούς και πρακτικές που μπορεί να μην ξεκίνησαν ή να μην είναι εξόφθαλμά ρατσιστικοί, και εκφέρονται από ανθρώπους που μπορεί να μην είναι ανέκκλητα ρατσιστές και που δεν χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι ούτε από τον εαυτό τους ούτε από τους άλλους. Χωρίς να θέλουμε να σκιαγραφήσουμε την εικόνα μιας κοινωνίας απειλητικής και αποτελματωμένης, θέλουμε πάντως να τονίσουμε τη διάχυτη φύση των φαινομένων, και να εξηγήσουμε ότι η επαγρύπνιση και η συνειδητοποίηση, για την ανάπτυξη ενός «ενεργητικού σεβασμού», στα οποία θέλουμε να βασίσουμε την προσέγγισή μας, δε μπορεί να αρκεστεί σε καμία πολιτική ορθότητα, ούτε σε μια στατική ανοχή και κατανόηση, αλλά δείχνει στην κατεύθυνση πρώτ’ απ΄ όλα της κριτικής σκέψης και του οξυμένου κοινωνικού ενδιαφέροντος και κριτηρίου.
Αυτός ο πολυεπίπεδος και διάχυτος ιστός στον οποίο εγγράφονται οι ρατσιστικές αλλά και οι αντιρατσιστικές ή απλά ανεκτικές απόψεις είναι ένα τοπίο στη διαμόρφωση του οποίου τα media – έντυπα, μαζικά και ψηφιακά – παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Αποτελούν πια πολύ μεγάλο μέρος της πραγματικότητας στην οποία οι άνθρωποι ζουν και από την οποία αντλούν ιδέες και στάσεις για τη ζωή τους. Όμως τα media δεν είναι μια ξέχωρη, παράλληλη πραγματικότητα, παρά τον ψευδαισθησιακό συχνά χαρακτήρα τους, αλλά ένα πεδίο που οι άνθρωποι το βιώνουν με τα αισθητήριά τους και το σώμα τους εν γένει. Βλέπουν τηλεόραση στο σπίτι ή στην καφετέρια, αλληλεπιδρούν με το διαδίκτυο και τον υπολογιστή εν γένει στο σπίτι ή το internet cafe, ακούν μουσική, χαζεύουν τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων περπατώντας. Αυτά που ισχύουν για μικρούς και μεγάλους, συνιστούν ένα σημαντικό μέρος από το σύνθετο βίωμα του να ζει κανείς σε μια κοινωνία ολοένα και πιο μηντιατική και να δέχεται κοινωνικά ερεθίσματα. Αποτελούν μέρος του να ζει κανείς σε μια τέτοια κοινωνία, που καθημερινά κρίνεται το αν είναι πολυπολιτισμικά ανεκτική ή πολυπολιτισμικά ξενόφοβη. Και γράφοντας «ζει» και βιώνει» εννοούμε το να διακατέχεται κανείς από ανεκτικές ή ρατσιστικές σκέψεις, ιδέες και συναισθήματα, να ερμηνεύει την πραγματικότητα έτσι ή αλλιώς, και όλα αυτά να τα εκφράζει και να τα επικοινωνεί. Μια διαδικασία διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, λοιπόν, θα πρέπει να τα λαμβάνει όλ’ αυτά υπόψιν και να επιχειρεί να τα θίξει και να τα εκφράσει στην ολότητά τους προς όφελος των εμπλεκομένων με αυτήν.
Οι παρακάτω σκέψεις μας μεταφέρουν στο πόσο κοντά είναι όλα όσα μοιάζουν μακρινά και ξένα
- Πολυπολιτισμικότητα & διαπολιτισμικότητα σε μια κοινωνία καθαρών και μιασμένων : τι είναι πολιτισμός, πως διαφέρουν και πως ομοιάζουν οι πολιτισμοί μεταξύ τους, τι σημαίνει να είναι κανείς φορέας ενός πολιτισμού, πως συνυπάρχουν και πως μπορούν να συνυπάρχουν καλύτερα οι πολιτισμοί μεταξύ τους. Υπάρχουν καθαροί πολιτισμοί; υπάρχουν καθαροί άνθρωποι, πώς είναι να είναι κάποιος φορέας μιας αρρώστιας; πως μπορούν να συνυπάρξουν οι θετικοί με τους αρνητικούς; ή πρώην θετικοί έως πότε θα βασανίζονται για τον φόβο που προκαλεί η παρουσία τους αλλά ακόμα και ως σκέψη η ύπαρξη τους στους άλλους – τους δικούς τους μέχρι εχτές ανθρώπους; – Το ιστορικό παρελθόν, «χρήσεις και καταχρήσεις» της ιστορίας.
- Ρατσισμός και ξενοφοβία: παρανοήσεις των εννοιών, ποιες στάσεις και απόψεις είναι ρατσιστικές; ποιοι είναι οι συνήθεις φορείς τους; «κεκαλυμμένοι» ρατσισμοί και «βολικές» αλήθειες – στερεότυπα. Ο ρατσισμός στην πράξη: συμπεριφορές που αποκλείουν. Ο θεσμικός ρατσισμός: θεσμικά και πολιτικά διαμεσολαβημένος κοινωνικός αποκλεισμός. «Θετικά» και αρνητικά στερεότυπα.
- Media & πολιτισμική εξουσία: μηνύματα ρατσιστικά αλλά και μηνύματα αντιρατσιστικά – σεβασμού του Άλλου, της προσωπικής ευθύνης, της ευελιξίας, της προσαρμοστικότητας, της ποιας αλήθειας. Το media-τικο milieu στο οποίο μεγαλώνει κανείς σήμερα, έχει τόσες δυνατότητες όσες και αδυναμίες αλλαγής και κριτικής επεξεργασίας των μηνυμάτων του. Τι είναι τελικά η προσωπική υπευθυνότητα και η συλλογική δράση; Πότε συνυπάρχουν και πότε διαρρηγνύονται;
- Η δυνατότητα και η χρήση ενός στενά υπερταχύτατου συστήματος πληροφοριών για τον εφοδιασμό όλων με χρήσιμες κοινωνικές, συμπεριφορικές, πολιτισμικές δεξιότητες είναι σήμερα γενικά ομολογημένη. Η οργάνωση των διαδικασιών σε στείρα από Κριτική Επεξεργασία πλαίσια ευνοεί την ενσωμάτωση και σωματοποίηση της νέας μάθησης – γνώσης – πληροφορίας, που εμπλέκει από πλευράς του υποκειμένου όχι μόνο τη στενά γνωσιακή επεξεργασία αλλά και τη θυμική και εμπειρική εμπλοκή του ατόμου στην απόκτηση γνώσεων και την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Στόχος τους είναι η εμβύθιση του υποκειμένου στην εμπειρία του «άλλου» και συνιστούν μια πρόσκληση στην ένταση τόσο των καταστάσεων και του ενδεχόμενου μιας διαπολιτισμικής / διαφορετικής θέσης από την πλευρά του ΞΕΝΟΥ όσο και την πιθανότητα του βιώματος του αποκλεισμού και της ξενοφοβίας.
- Εμπεδωμένες στην καθημερινή εμπειρία – «φιλανθρωπικά» πλαισιωμένες. Οι πρακτικές δεν αντλούν απλά από την καθημερινή πραγματικότητα «ερεθίσματα», αλλά υλοποιούνται κατά κύριο λόγο σε καθημερινά πλαίσια, μετατρέποντας τον αναστοχασμό σ’ ότι αφορά εμπειρίες, γνώμες σε ανούσιες αντιπαράθεσης μεταξύ υπεύθυνων και επιπόλαιων. Μεταξύ μορφωμένων / καλλιεργημένων και ειδικών επιστημονικά καταρτισμένων με εργαστηριακές γνώσεις από ειδικότητες που φέρουν άτομα με βαρύγδουπες ιδιότητες.
- Προσανατολισμένες στην όξυνση της κριτικής επεξεργασίας των ερεθισμάτων. Οι αξίες του σεβασμού και της ανεκτικότητας αντλούν τη σημασία τους τόσο από την αναγνώριση της αυταξίας του ανθρώπινου όντος αλλά όχι λιγότερο και από την κριτική σκέψη που τις υποβαστάζει. Οι προτεινόμενες πρακτικές και καταστάσεις οφείλουν να επιτρέπουν και να προσφέρονται για κριτική επεξεργασία, που χαλυβδώνουν την αναγνώριση των θετικών αξιών της διαφορετικότητας και ωθούν σε μια ενεργητική και υπεύθυνη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση, τον πόνο, τον αποκλεισμό μέσα από την κατανόηση και το σεβασμό.